مقابله؛ «خیر» تعامل؛ «آری»

حجت‌الاسلام والمسلمین دکتر محمدیان در آستانه دهه مبارک فجر انقلاب اسلامی گفتگوی مبسوطی با خبرنگار نشریه «نگاه» داشته است که در دو شماره پی در پی منتشر گردید.
آنچه هم اکنون پیش روی شماست بخش دوم این گفتگو دربارۀ تحلیل آسیب‌های فضای مجازی و نقش آموزش و پرورش می باشد.

9- امسال چند عنوان کتب درسی برای دوره متوسطه دوم در نظر گرفته شده است؟

دکتر محمدیان اظهار کرد: تعداد عناوین کتب درسی مانند پایه دهم است، اما با عنوانهای متفاوت. امسال در دوره دوم متوسطه کتابهای«تفکر و سواد رسانه ای»، « انسان و محیط زیست»، «انسان و سلامت»، «خانواده و سبک زندگی» عناوین جدیدی هستند که برای اولین بار به چرخه نظام آموزشی وارد شده و سابقه تدریس در آموزش و پرورش را نداشته اند.

10- دستاوردهای چهل و چهل وششمین جشنواره‌ی بین المللی فیلم رشد چه بوده است و در جشنواره‌ی بعدی چه اهداف و برنامه هایی را در نظر دارید؟

چهل و ششمین جشنواره و همزمان پانزدهمین جشنواره فیلم دانش‌آموزان، معلمان و دانشجومعلمان از 15 مهرماه 95 در استان‌های فارس، تهران، گیلان، سمنان و هرمزگان با محوریت جزایر ایرانی در خلیج فارس و سواحل مکران که برای چهارمین سال پیاپی برگزار می‌شود، آغاز شد.

همزمان در استان تهران و شهرستان‌ها با محوریت سینما فلسطین، در بیش از 80 مرکز نمایشی، فیلم‌ها برای دانش‌آموزان، معلمان و علاقه‌مندان نمایش داده شدکه صبح‌ها به دانش‌آموزان و فرهنگیان اختصاص داشت و عصرها ویژه کارشناسان و افراد علاقه‌مند به فیلم‌های آموزشی و تربیتی.

البته سال گذشته این جشنواره در 26 استان برگزار شد که بیش از 3 میلیون و 850 هزار دانش‌آموز، معلم و علاقه‌مند به این فیلم‌ها، فیلم‌ها را مشاهده کردند.

11- روند داوری، انتخاب و نمایش فیلم ها چگونه است؟

هر سال از بین استان‌های متقاضی تعدادی انتخاب شده و جشنواره در آن استان برگزار می‌شود که ملاک انتخاب، توانایی و امکانات استان‌ در برگزاری جشنواره و نیز مناطقی است که مورد تاکید ویژه رهبر معظم انقلاب و آموزش و پرورش می باشد. مثل سواحل مکران.

امسال 1044 فیلم به دبیرخانه این جشنواره رسید که از این تعداد 820 فیلم از ایران و 224 فیلم از 30 کشور دنیا در این جشنواره حضور داشتند. در بخش بین‌الملل نیز 513 فیلم ایرانی و 207 فیلم خارجی حضور داشتند.

ضمن اینکه 17 فیلم از کمپانی مونالیزه فرانسه حضور داشت که در بخش جنبی نمایش داده ‌شد.

وی با اشاره به بخش‌های مختلف جشنواره بین‌المللی فیلم رشد، یادآور شد: این بخش‌ها شامل «مستند علمی آموزشی با 33 فیلم رسیده به دبیرخانه و 66 فیلم راه یافته به بخش مسابقه»، «در بخش مستند با 223 فیلم رسیده به دبیرخانه»، «در بخش داستانی بلند با 27 فیلم رسیده به دبیرخانه و 10 فیلمی که بخش مسابقه راه یافته است»، «در بخش فیلم داستانی کوتاه 288 فیلم رسیده به دبیرخانه و 34 فیلم راه یافته به بخش مسابقه»، «در بخش پویانمایی 149 فیلم رسیده به دبیرخانه و 51 فیلم راه یافته به بخش مسابقه»، «در بخش دانش‌آموزان فیلم ساز با 156 فیلم رسیده به دبیرخانه و 40 فیلم راه‌یافته به بخش مسابقه»، «در بخش فرهنگیان فیلمساز 96 فیلم رسیده به دبیرخانه و 40 فیلم راه یافته به بخش مسابقه»، «در بخش دانشجو معلمان با 45 فیلم رسیده به دبیرخانه و 12 فیلم راه یافته به بخش مسابقه» و در مجموع 1027 فیلم رسیده به دبیرخانه و 239 فیلم راه یافته به بخش مسابقه‌ است.

12- فضاهای مجازی از فیس بوک که مناسب نیست. «نقل به مضمون» ولی مورد اقبال دانش آموزان واقع شده. آموزش و پرورش به خصوص سازمان پژوهش برنامه ای دارد؟

ما با فضای مجازی مقابله نمی کنیم. تعامل می کنیم. زیرا مقابله اثربخشی چندانی ندارد. اما بحث ما این است که تعامل باید سازنده و انتخاب‌گر باشد. بعضی در برابر تکنولوژی منفعل هستند. ما می گوئیم انسان دارای اختیار و اراده است. نباید منفعل بود. انسان باید فعال باشد در محیط هم در محیط حقیقی و هم در محیط مجازی. لذا ما باید سیاست گذاری هایمان باید تابع سیاست های نظام تعلیم و تربیت باشد. مصالح ملی و دانش آموزی مان باشد. همان طور که هر کتابی یا نشریه ای را برای دانش آموزان تجویز نمی کنیم، تابع این هستیم که حداقل کتاب های خوبمان را طبقه بندی کنیم و مناسب سازی را برای گروه های مختلف سنی انجام دهیم با این که کتاب های خوبی هم هستند همان طور که در اغذیه فروشی ها هم نسبت به غذا هم همین طور هستیم مانند چلوکباب که غذای خوبی است. اما مناسب سن بچه شیرخوار نیست. معتقدیم فضای مجازی هم تابع همین سیاست است. ما باید به عنوان متولیان آموزش و پرورش ببنیم چه چیزهایی مناسب دانش آموزانمان است . لذا خودمان شبکه ملی مدارس ایران را طراحی کردیم که نشان می دهد، در حوزه مجازی و سایبر و فناوری های جدید حضوری فعال داریم. فیس بوک یا همین شبکه ملی مدارس ایران برای هدف خاصی طراحی شده است. این را ما برای دانش آموزان طراحی کرده ایم که در محیطی پاک و کنترل شده بتوانند با یکدیگر تعامل کنند و نکته دیگر رعایت الزام های قانونی است ما در کشور باید قانون را رعایت کنیم. اساسا یکی از کارکردهای دستگاه تعلیم و تربیت قانون پذیرکردن دانش آموزان است. پس اگر ما بخواهیم قانون را به مصلحت خودمان دور بزنیم این کار دانش آموز را قانون گریز می کند. یعنی رفتار ما قانون گریزی را آموزش می دهد. در کشور ما به هر دلیلی توسط شورای عالی فضاهای مجازی گفته شده است فیس بوک نه و باید فیلتر شود یعنی من بخواهم از فیلترشکن«فری گیت» یا VPN استفاده کنم، این یعنی قانون گریزی، پس ما به عنوان مسئول دستگاه تعلیم و تریت به رغم استفاده دانش آموزان نمی توانم آن را تجویز کنم. ولی در عین حال اعتقاد دارم بچه ها باید وارد محیط مجازی بشوند. من برای تسهیل در فرایند یاددهی، یادگیری باید محیط مجازی سالم و پاکی طراحی کنم. که اخلاق فناورانه را به دانش آموزان منتقل کند و آن ها را در برابر هجمه های فناورانه که فرهنگ بومی را مورد تهدید قرار می دهد مجهز کنم که اهل انتخاب باشند . هرچیزی در صفحه رایانه دیدند بازنکند و می‌توانند آن را ببرند و همین جهت است که ما در پایه سوم دبیرستان آموزش های مبانی رایانه را به پایه ششم ابتدایی منتقل کردیم یعنی زود یاد می دهیم و در عین حال بچه ها را کمک می کنیم انتخاب های خوب داشته باشند علاوه بر این ها معتقد هستیم در سال‌های آتی ما تنها در محیط کلاسی درس نمی توانیم آموزش بدهیم و تربیت کنیم همانطور که سند برنامه درسی ملی و سند تحول الزام کرد‌ه اند که محیط های یاددهی – یادگیری ما باید متحول شود یکی از آن ها محیط مجازی است همان طور که موضوع کتابخانه، سینما و پارک می تواند محیط یاددهی – یادگیری و تربیتی در عالم واقع باشد. در محیط مجازی هم می توانیم این کار را کنیم. بعضی مواقع برنامه ها هزینه هایی گزافی دارد که در عالم واقع قابل اجرا نیست. اما می توان آن را در محیط مجازی توسعه داد که در توسعه عدالت آموزشی نیز موثر واقع شود. یک معلم و یک برنامه درسی خوب را در عالم واقع فقط یک بار می توانیم ارایه دهیم با تعداد محدود ولی اگر آن را در یک محیط مجازی ارایه دهیم می توان در چندین نوبت و در گستره وسیع تری این کار را می کنیم و به ما کمک می کنیم و به ما کمک می کند ولی به هیچ عنوان با دور زدن قانون موافق نیستم ما باید سفارشاتمان متناسب با سن، جنسیت و ویژگی ها و زمان مخاطب باشد.

13- یعنی شما می فرمائید اگر اقبال دانش آموزان به شبکه های مجازی مانند فیس بوک باشد . آموزش و پرورش باید شبکه ملی مدارس ایران را تقویت کند؟

بله. وقتی شما می بینید مشتریان شما جذب فروشگاه دیگری شده اند، در مارکت مجازی خودتان جنسی بیاورید که هم مناسب آن‌ها باشد و هم جاذبه داشته باشد. ما الان مارکت داری مجازی نمی کنیم. پس باید مارکتی را که راه اندازی کرد که عطشی برای دیگران ایجاد می کند. همان طور که برای تلویزیون هم همین طور است. اعتقاد داریم، الان که متولیان صداوسیما به افزایش شبکه ها روی می آورند برای این است که چیز خوبی را نشان بدهیم که مقدمه‌ای بر جذب مخاطبان در جاهای دیگر باشد. این خلاف مصلحت عمل کردن است . ما در شبکه مجازی خودمان که به تعبیری مارکت مجازی است. آنقدر جنس هایمان را متنوع عرضه می کنیم که برای هر سلیقه‌ای چیزی داشته باشد مانند عکس، تالارگفتگو، گالری، موسیقی و ... و حتی فروش الکترونیکی هم داریم. این بسته را ما کامل می کنیم تا دانش آموزی دست خالی برنگردد و در عین حال سالم دریافت کند ما باید ذائقه مخاطب را بشناسیم و مصالح او را ببینیم و در عین حال با امکانات هماهنگ باشد و ما هنوز نتوانسته ایم شبکه ملی مدارس«رشد» را «کما هوحقه» آن طوری که شایسته و بایسته یک شبکه ملی باشد راه اندازی و جا بیاندازیم. زیرا در کشور و دنیا اولین شبکه آموزشی به زبان فارسی است که بیننده بسیاری دارد.

14- مولفین کتب درسی از اساتید دانشگاه هستند یا معلمین؟ با چه ساز و کاری انتخاب می شوند؟

مولف کتاب درسی اولین ویژگی اش این است که نسبت به آن حوزه دانش آدمی با سوادی باشد نکته دوم این است که نویسندگی کتاب درسی را بلد باشد. سوم این که روش آموزش را بلد باشد. ما قبلا از این که مولف داشته باشیم شوراهای برنامه ریزی 15 تا 25 نفره داریم که دارای صلاحیت های مختلف هستند در بین این ها معلمان با تجربه از مقاطع تحصیلی مختلف، زن و مرد، از تهران برخی استان ها ، سابقه تدریس خوب و مناسب، در کنار این ها صاحب نظر تعلیم و تربیت اعم از روانشناس کودک و نوجوان، کارشناس هنری، کارشناس زبان و ادبیات فراسی، کارشناس معارف اسلامی، متخصص برنامه ریزی درسی و اساتید دانشگاهی و غیردانشگاهی با مدرک Phd داریم و این حلقه بسته نیست. این شورا اول نیازسنجی می کند و بعد نیازها را به زبان برنامه تبدیل می کنند و سپس در بین خودشان یا خبرگان علمی که گروه تالیف نام دارد کار تالیف را شروع می کنند. این گروه پس از تالیف کتاب درسی و همزمان با چاپ اولیه کتاب اعتبار بخشی می شود اولین گروه که اعتباربخشی می کنند همین گروه شورای برنامه ریزی درسی است که این کتاب با برنامه اولیه مطابقت دارد یا خیر.

دومین گروه اعتبار بخشی معلمان با تجربه در استان ها هستند که گروه تحلیل و محتوا را در استان ها تشکیل می دهند و درباره کتاب و احیانا نظرات اصلاحی پیشنهادهایی را مطرح می کنند. حتی بعضی مواقع پیش نویس کتاب را به خود دانش آموزان می دهیم تا بخوانند و ببنیم فهمشان چگونه است. بعد از اصلاح و اعتبار بخشی مجدد کتاب را چاپ می کنیم تا معلمان آن را تدریس کنند که باید ابتدا خودشان آموزش بینند.

تازه باید یک سال اجرای آزمایشی کنیم. یعنی کتاب درسی در مدارس سراسر کشور که رنگین کمانی از قومیتها و زبانها هستند توزیع و تدریس می شود و مرتبا از طریق رابطین و سایت دفتر تالیف بازخوردهایی دریافت می شود. این بازخوردها به شورای تالیف ارسال می شود. آنها پس از بررسی دقیق پیشنهادات و تغییراتی را که لازم بدانند در کتاب درسی اعمل می کنند. حالا این کتاب برای 5 سال اعتبار پیدا می کند. لذا توجه دارید که تالیف کتاب درسی، یک فرآیند بسیار سخت و طولانی را طی می‌کند و کتاب درسی نوشتن خیلی آسان نیست. خیلی ها کتاب می نویسند و شاید کتاب های قوی از نظر علمی بنویسند. اما کتاب درسی که متناسب سن و پیشدانسته های علمی دانش آموزان باشد که ارتباط طولی با 12 سال تحصیلی و ارتباط عرضی با سایر درس های را هم داشته باشد، نباشد. ما نمی‌توانیم ریاضیات را مستقل از علوم تجربی یا فارسی همان پایه بنویسیم. یعنی با همان واژگان که در فارسی به کار برده ایم در ریاضی و علوم استفاده کنیم کلاس اول و دوم و سوم ابتدایی که خزانه لغاتش محدود است این ها باید همدیگر را بپوشانند.

باید اضافه کنم؛ ما در کتاب درسی یکسری اهداف آشکار داریم و یکسری اهداف پنهان که باید این اهداف در کنار هم باشند. این کتاب درسی صِرف نیست و باید به لحاظ فرهنگی هم نظارت کنیم. تصویرهای کتاب درسی تصویرهای آموزشی تربیتی است و نمی توانیم هر عکسی را بگذاریم. پس تالیف کتاب خیلی مهم است. مثلا در کتاب فارسی برای یک قصه از نویسنده غیرمعلم یا غیردانشگاهی هم استفاده می کنیم. اما باید نویسنده کودک و نوجوانباشد. یعنی از متخصص هر شاخه علمی استفاده می کنیم.

15- مجوزهای تبلیغات و چگونگی نظارت بر انتشار کتاب های کمک آموزشی چگونه است؟، سهم آموزش و پرورش از این تبلیغات چقدر است؟

حقیقت امر آن است که نسبت به همه تولیدات نظارت نداریم. زیرا صدور مجوز چاپ هر کتاب با وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است. یعنی از آن ها مجوز می گیرند. اما اگر بخواهد این کتاب وارد مدرسه شود، باید از دفتر انتشارات و تکنولوژی وزارت آموزش و پرورش مجوز بگیرد که در این قسمت ما بر اساس مصوبه 828 وارد می شویم و می گوئیم کتابی مجوز ورود به مدرسه را پیدا می کند که حد اقل امتیاز لازم را کسب کند. داوری نیز توسط افراد متخصص و با تجربه بر اساس شاخص هایی تعریف شده صورت می پذیرد. البته باید اضافه کنم؛ اساسا وظیفه سازمان پژوهش نظارت بر این کتاب ها نیست ما نظارت بر کتاب‌هایی داریم که مخاطب آن دانش آموز است و قرار است در مدارس مورد استفاده قرار گیرد.

16- ولی الان شاهدیم که در مدارس کتاب های کمک آموزشی زیادی مورد استفاده قرار می گیرد؟

ما مدعی هستیم که نظارت سازمان فقط بر کتابهای کمک آموزشی است. و کتابی که بخواهد وارد مدرسه شود و یا برای دانش آموز معرفی گردد، باید با استانداردهای تعریف شده هماهنگ باشد.

لذا هرسال جشنواره «سامان بخشی کتاب های کمک آموزشی» را برگزار می کنیم که امسال سیزدهمین جشنواره آن 29 آذرماه 95 برگزار شد و از مولفان و ناشران برگزیده با هداء لوح و جوایز نقدی تقدیر به عمل آمد.

17- برای برگزیدگان جشنواره چه امتیازاتی در نظر گرفته اید؟

اولا شاخص های تدوین کتاب استاندارد به روش های مختلف از جمله سایت سازمان و دفتر انتشارات و تکنولوژه آموزشی اطلاع رسانی شده است.

ثانیا طی فراخوانی از کلیه مولفان و ناشران دعوت می شود تا آثار خود را منطبق بر شاخص های تعیین شده تالیف و برای ارزیابی و اخذ مجوز به دبیرخانه ساماندهی کتب کمک آموزشی ارسال نمایند. آثار رسیده در مرحله بعدی مورد بررسی و ارزیابی و داوری قرار می گیرد و آثاری که حد اقل 60 دصد امتیاز از 100 را کسب کرده باشند به عنوان کتاب مناسب انتخاب می شود.

رابعا: کتاب های منخب علاوه بر معرفی در سایت ساماندهی کتب کمک آموزشی، در کتابنامه دفتر تکنولوژی نیز چاپ و معرفی می شود.

به علاوه به تناسب سن و پایه تحصیلی فهرست کتابهای منتخب و استاندارد پشت جلد کتاب درسی آن پایه معرفی می شود که این امکان را به معلم و اولیای دانش آموز می دهد که کتاب را با اطمینان بیشتری تهیه نمایند زیرا از فیلتری مطمئن گذشته است.

18- آثار عملی این جشنواره چه بوده است؟

این کار اثرات مثبت وخوبی داشته است . مثلا برخی ناشرین که در این چارچوب قانونمند عمل کرده اند، پس از قدردانی از آنان و معرفی آثارشان در کتاب نامه رشد، مشخص شد؛ درسال های اخیر گردش مالی کار ناشرین بسیار بالاست. لذا همه وسوسه می شوند وارد این بازار بشوند . فلذا مانند برخی از این لباس دوزی ها که سری دوزی می کنند کاری ندارند. که تن کی می آید می دوزند و می فروشنداین‌ها آمدند کتاب سازی کردند. اما نسبت به این کار در شورای عالی آموزش و پرورش عکس العملی نشان داده شد و منشوری تصویب شد که تحت عنوان «سند نظارت در تولید محتوا و مواد آموزشی» که بعد مصوبه ای به امضای رئیس جمهوری وقت رسید که لازم الاجرا است.

19- آیا در مقام اجرا با مشکلی مواجه شده اید؟

بله. ما دو مشکل در این زمینه داریم. اول مشکل وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است که معمولا دوستان و همکاران ما در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می گویند که هر کتابی که برای ما آمد و مغایرتی با اسلام و سیاست جاری کشور نداشته باشد. مجوز می کنیم و کاری خوب و بدش از نظر آموزشی نداریم. آن ها تاییدیه صادر می کنند و بعضی وقت ها هم انصافا گفته اند؛ اگر شما هم می خواهید ارزشیابی کنید وارد شوید که برای ما امکان پذیر نیست. زیرا تشکیلات مستقلی می خواهد. که در محدوده وظایف معاونت کتاب این وزارتخانه پیش بینی شده است که در کتاب بیش از 50 درصد کتاب های تولید شده مربوط به کتاب های آموزشی و کمک آموزشی می شود. لذا گفته ایم نمی شود و دوستان هم شرایط تسهیل کننده‌ای را در نظر نگرفته ایم فقط خودمان فشار آوردیم اگر این کتاب ها بخواهند بیایند مدرسه باید از از یک فیلتری بگذرند که نامش «سامان بخشی کتب کمک آموزشی» است . مشکل دوم هم که به نظر کم اهمیت تر از اولی نیست، بحث تبلیغات صداوسیما است . ما با صداوسیما حسب قانون باید همکاری کنیم به آنچه تبلیغ می‌کند باید استاندارد باشد ما این کار را آمادگی داریم که عمل کنیم. که متاسفانه تا به حال رسانه ملی نسبت به این معنا بازخورد مثبتی نشان نداده است . عمدتا بخش بازرگانی صداوسیما خوب عمل می کند. آن ها هم پول دریافت می کنند. این توجیه را دارند که آن کتاب خوب بوده ولی عمده این ها آثاری است که در نظام تعلیم و تربیت اختلال ایجاد می کند. به ویژه آنکه با سند تحول بنیادین در آموزش و پرورش مغایرت دارد.

سوم آنکه اهداف سند را تحت تاثیر منفی قرار می دهد ما مثلا بحث خلاقیت، تفکر و آموختن حل مسئله کودکان، بحث یادگیری عمیق را داریم که کتابهای تبلیغی عمدتا آموزش تست و تست زنی است . یعنی مبتنی بر حافظه محوری است. به عبارت دیگر نوعی دوپینگ علمی و یادگیری کاذب است. دانش آموز جواب سوال را می دهد اما چیزی در دوره برایش نمی ماند. این مشکل ما هست که امیدواریم با برگزاری نشست ها ی تخصصی بتوانیم با آن تاحد ممکن کاهش دهیم.

20- با توجه به این که بازار مالی ناشرین کمک آموزشی بسیار قوی است و جامعه هدف آن ها دانش آموزان کشور هستند چه برنامه ای برای تعیین سهم آموزش و پرورش از این بازار مالی دارید؟

بحث اجرای قانون است من اعتقادم این است که همکاران ما در آموزش و پرورش و به خصوص مدیران مدارس، مسئولین و معاونین آموزشی ستادها باید نظارت کنند و کتاب هایی را که باعث اختلال در روند آموزشی و فرآیند یاددهی – یادگیری ایجاد می شود، گرفته شود. اولین کار التزام به قانون است. نکته دوم این است که ما در آموزش و پرورش کارهایی که انجام می دهیم و نسبت به آنچه در بازار اتفاق می افتد بسیار محدود است. تولید نمونه های درست است یعنی کتاب های آموزشی، کمک آموزشی و فرهنگی تولید کنیم به عنوان آثار نمونه و آنها را ارایه کنیم. ما کاری که امسال برای اولین بار شروع کردیم معرفی محتواهای آموزشی و کمک آموزشی و رسانه‌ای مناسب در هر پایه است که در صفحات آخر یکی از کتاب درسی پایه آمده است که به تفکیک دانش آموز و معلم می باشد و اگر برخی مدارس نمی توانند تهیه کنند می توانند با ارتباط با شبکه پخش انتشارات مدرسه این کتاب ها را برای خودشان تامین کنند و این هم از ناشرین غیردولتی هستند که کتاب هایشان در جشنواره برحسب داوری امتیاز آورده است و بر همین معیار آنها را معرفی می کنیم.