فرصت ها و تهدیدها

خاتم جم را بشارت ده به حسن خاتمت
کاسم اعظم کرد ازو کوتاه دست اهرمن
امسال کتاب تحقیقات و پژوهشی نماز را در حالی به پایان می بریم که در حوزه های مختلف فکری و معارف دینی گفت وگوهای متنوعی در جریان است و این گفت وگو نشان از این دارد که رویکردهای متفاوتی نسبت به دین درشرف تکوین است و تأملات فلسفی پرسشگرانه ای درباره ی آن درحال اتفاق است. بیش از همه جا مراکز علمی و دانشگاهی ما چهار راهی برای طرح این افکار و ایده ها گردیده که بسیای از مباحث نیز در درون آن جوشیده و به محیط بیرونی، که غیرعلمی نیز هست،‌ سرازیر می شود.
البته انعکاس اندیشه وآراء فرهیختگان و اندیشوران درعرصه ی اجتماعی پدیده ی مبارکی است که به شرطی که میوه نارسی نباشد. هرچند این نوع مباحث به ملاحظات سیاسی با پیش روی و پس روی مواجه است؛ اما ابزارها و فضای موجود فرهنگی این امکان را فراهم می آورد که گروههای مختلف و با گرایش گوناگون این بحث را مطرح نمایند و این از برکات حاکمیت دینی ونظام اسلامی است.

اما در کنار این امکان و فرصت، متاسفانه آلودگی هایی نیز به چشم می خورد و مسمومیتهایی نیز استنشاق می شود. بر هیچ محقق اندیشه ورز وپژوهشگر خردمند پوشیده نیست که آراء ونظریات علمی، کلامی وفقهی باید مبتنی بر مبانی پذیرفته شده در همان دانش، استوار باشد که مالابه هنگام قضاوت مرزبندی بین آراء وتفکرات صحیح ومستقیم مبتنی بر همان مبانی خواهد بود. پیشتر از این نیز در مقاله ای اشاره کرده بودیم که قرائتهای بی مبنا و تفسیر های فراخ دامن از متون که هر نوع تأویلی را بتواند پذیرا باشد به تناقض نیز منجر شود، روش صحیح وصوابی نخواهد بود. همچنان که آلودن این نوع مباحث به اظهار نظرهای ذوقی وشاعرانه با آرائ از پیش اخذ شده ی جانبدارانه، فقط میدان شبهه اندازی را وسعت می دهد و برتاریکی ها و ابهام می افزاید.
درچنین فضایی رویارویی اندیشه جای خود را به برخورد آدمها می دهد. جوانان این مرز و بوم به جای تعمیق در مباحث نظری و روشن بینی درمعرفت دینی دچار یأس وافسردگی و احیاناً حیرت می گردند؛ زیرا از سویی طرح مباحث جدید، مبانی سنتی و دیدگاههای نخستین را ازهم گسسته و از جانب دیگر جانشین مطمئنی برای آن پیدا نشده است. دراین حال ناآگاهانه حیرت وسرگردانی خود را به فضای های سیاسی ، نه فرهنگی مرتبط می سازد.
ناچاریم به تلخی اعتراف کنیم که در سالهای اخیر بسیاری از نشریات و مطبوعات عمومی به جای روشنگری وطرح جدی مباحث، گاه ساده انگارانه وگاه برای تأمین منافع حزبی وگروهی شبهه افکنانه سهمی از حیرت افزایی رابه گردن دارند. درحالی که می بایست این نشریات به جای یک سونگری ودگراندیشی برای ساختن وباروری دنیای فکری جوان مسلمان نقش در خور ایفاء می کردند.

ولی با صد افسوس طرح مسائل نظری با انگیزه های غیرعلمی واحیانا سیاسی فضای طرح اندیشه را غبارآلود ساخته است. نتیجه ی این گونه ورود وخروجی به تأخیر انداختن توسعه ی معنوی ونوسازی فرهنگی است. لذا اعتقاد داریم توجه دقیق به بنیادهای اندیشه ی اسلامی وباورهای عمیق ودراز مدت مردم مسلمان این مرز و بوم ورعایت حسن انگیزه وسلامت اندیشه وتن دادن به قواعد وضابطه ی بحث وتحقیق تنها راه پیشرفت فرهنگی ونواندیشی دینی است . بنابر این متفکران باید هوشیار باشند که وجه المصالحه ودست مایه ی نزاعهای جناحهای سیاسی نباشد.« وعلی الاقل ان یکون عالما بشأنه»
نکته ی دیگر توجه داشتن به غایت و منتهای مقصودی است که ازاین مباحث انتظار می رود. چرا ما تأکید برنواندیشی دینی داریم و چرا اصرار می ورزیم که این نواندیشی باید تحت ضابطه ها و قواعد مورد قبول صورت بگیرد؟
امام خمینی آن بزرگمرد عرصه ی علم وعمل انقلابی ومجدد اسلام در قرن معاصر در پیامی خطاب به مراجع، روحانیون وحوزه های علمیه درباره ی استراتژی آینده ی انقلاب و حکومت اسلامی چنین یادآوری می کند:
«....هدف، علم وآگاهی به این نکته هاست که درانتخاب مسیر بابصیرت حرکت کنند و خطرها گذرها وکمین گاه ها رابهتر بشناسد. اما در مورد روش تحصیل وتحقیق حوزه ها، اینجانب معتقد به فقه سنتی واجتهاد جواهری هستم وتخلف ازآن راجایز نمی دانم. اجتهاد به همان سبک صحیح است، ولی این بدان معنا نیست که فقه اسلام پویا نیست. زمان ومکان دوعنصر تعیین کننده در اجتهادند. مسأله ای که درقدیم دارای حکمی بوده است به ظاهرهمان مسأله در روابط حاکم برسیاست واجتماع واقتصاد یک نظام، ممکن است حکم جدیدی پیدا کند، بدان معنا که باشناخت دقیق روابط اقتصادی واجتماعی وسیاسی همان موضوع اول که از نظر ظاهر باقدیم فرقی نکرده است، واقعا موضوع جدیدی شده است که قهرا حکم جدیدی می طلبد. مجتهد باید به مسائل زمان خود احاطه داشته باشد...

یک مجتهد باید زیرکی و باهوشی و فراست هدایت یک جامعه بزرگ اسلامی وحتی غیر اسلامی را داشته باشد؛ علاوه برخلوص وتقوا وزهدی که درخور شأن مجتهد است، واقعا مدیر ومدبر باشد. حکومت درنظر مجتهد واقعی فلسفه ی عملی تمامی فقه درتمامی زوایای زندگی بشریت است. حکومت درنظر مجتهد واقعی فلسفه ی عملی تمامی فقه درتمامی زوایای زندگی بشریت است. حکومت نشان دهنده ی جنبه ی عملی فقه دربرخورد باتمامی معضلات اجتماعی و سیاسی ونظامی وفرهنگی است . فقه تئوری واقعی وکامل اداره ی انسان واجتماع ازگهواره تا گور است.»
دربینش امام راحل رضوان الله تعالی علیه فقه و اجتهاد در شکل حکومت و در مقام پاسخگویی به نیازهای فردی واجتماعی جنبه ی عینی وعملی پیدا می کند؛ بنابراین توقف فقه تنها درحوزه ی اندیشه ونظر وپرداختن به آن در زوایای مدرسها و حجره ها، مورد تایید صاحبان فقه یعنی ائمه اهل بیت علیهم السلام و رسول مکرم اسلام صلی الله علیه وآله نیست.
نشان صحت این ادعا درلابلای تاریخ و سیره و سنت پیامبر اسلام (ص)، همچنین آیات قرآن می توان به وضوح ملاحظه کرد. در طول بیست و سه سال بعثت پیامبر اسلام(ص) قرآنی مبانی نظری اندیشه ی اسلامی را همراه با بایدها ونبایدهای زندگی بشری مطرح کرده بود؛ اما در بازگشت ازحجه الوداع با نزول آیه «یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک من ربک وان لم تفعل فما بلغت رسالته والله یعصمک من الناس»درمعرض این قرار می گیرد که جمله ای ازدستورهای الهی مانده است که عدم ابلاغ همۀ دین است وبه تعبیری این موضوع مهم که دستور ابلاغ آن می رود با کلیت دین هم وزنی دارد و اگر آن به مردم ابلاغ نشود گویا تلاش بیست ساله بعثت ناتمام است . ذیل آیه نیز دلالت براین داردکه رسول خدا (ص) درابلاغ این پیام بیم ازمردم دارد که مواجه بامخالفت و یا عدم پذیرش آنان شود که خداوند متعال وعده ی حفاظت وصیانت دربرابر توطئه ها را می دهد. جریان تاریخی حجه الوداع و واقعه ی بسیار عظیم غدیر خم که درپی نزول این آیه ی شریفه اتفاق می افتد، نشانگر این است که امامت ورهبری امت بعد از پیامبر اسلام (ص) امربسیار مهمی است که به دنبال ابلاغ آن خداوند متعال آیه ی شریفه ی سوره ی مائده رانازل می کند: « الیوم یئس الذین کفروا من دینکم فلا تخشوهم واخشون ، الیوم اکملت لکم دینکم واتممت علیکم نعمتی ورضیت لکم الاسلام دینا »

«امروز کفار از دین شما مأیوس گشتند، از آنان نترسید ، ازمن بهراسید. امروز دین شما را کامل گردانیدم ونعمتم را بر شما به پایان رساندم و راضی شدم که اسلام دین شما باشد.»
با اندکی تأمل در تعاقب این وقایع می توان فهمید که یأس کفر در اجرا و تحقق عملی دین به وجود می آید . صرف عرضه ی معرف دینی کفایت نمی کند و کمال دین نیز به آن است که متولی و مدیر اجرایی داشته باشد و به تعبیر دینی آن، امامت ورهبری موجب کمال دین وتحقق آن درعرصه ی حیات بشری است وباپیاده شدن دین در زندگی نعمت الهی تمام می شود. بدون تحقق دین درعرصه های حیات، رعایت برخی ازضوابط ودستورهای دینی نیز، اسلام نخواهدبود.
بنابراین غدیر تئوری حکومت اسلامی بر ولایتمداری است ومخالفت با حاکمیت دین درشکل ولایی آن، نپذیرفتن حاکمیت علوی است هرچند کسی ادعای محبت امیرالمؤمنین (ع) را نیز داشته باشد. البته حکومت علوی حاکمیت ارزشها، آرمانها و پافشاری براصول ومسلمات دینی وآموزه های نبوی است. حاکمیت علوی تبلور تمکن اهل تقوی بر روی زمین است. یاد وذکرخدا، پیوستگی بامردم وتلاش برای سعادت دنیا و آخرت آنان، تأکید بر ترویج شایستگی ها و معروفها و پرهیز و تحذیر از رواج زشتی ها وپلیدی ها جایگاه ویژه ای خواهد داشت و حاکمیت، موظف به تحقق آنهاست. در چنین حاکمیت، حرمت مردم ازآن جهت که انسانند، نه ابزار، مورداحترام است؛ زیرا در چنین حکومت درآیین وایمان با هم برادرند و یا درخلقت و آفرینش هم نوع یکدیگرند. رشد وتعالی برای همگان مورد انتظار است، در برخورداری از امکانات همه برابرند، کسی را بر کسی ترجیحی نیست، اقوام ونژادها، زبانها وگویش ها، نسبت ها و وابستگی ها موجب امتیاز نمی شود. ومنفعت عامه است درصورت تعارض منافع ، غبطه ی عموم مسلمین ومنفعت عامه ی مردم بر دیگر طبقات رجحان دارد.
درحکومت علوی تحمیل واستبداد رأی وجود ندارد. حاکمیت ازآن اندیشه ی اسلامی است و حاکمیت براندیشه ها مطروداست .آراء و افکار درحد رأی و فکر می تواند مطرح شود؛ اما توطئه ، مجال براندازی نمی یابد و بدون مسؤولیت نقدپذیری و پاسخگویی نمی ماند.
آری در تئوری حکومت غدیر، صلح، عدالت وسعادت برای همه ی انسانها انتظار می رود.
به امید روزی که همگان در زیر حاکمیت جهانی صلح وعدل به سعادت انسانی نائل آیند.

سرمقاله نیایش ، شماره 4، زمستان 79.