مسجد محل عبادت و اجتماع

به گزارش روابط عمومی ستاد اقامه نماز، همزمان با آخرین روز از دهه فرهنگی ترویج نماز و مسجد و روز جهانی مسجد، حجت الاسلام و المسلمین محمدیان مشاور ستاد اقامه نماز در امور برنامه ریزی و نماز نسل نو، در گفتگو با خبرنگار مدیریت روابط عمومی، جایگاه مسجد و نقش مسجد در اسلام را تشریح کرد.

نقش مسجد در صدر اسلام چگونه بوده است و مسجد چه جایگاهی در میان مسلمانان دارد؟

اولین مسجد در صدر اسلام، مسجد قبا است که پیامبر(ص ) آن را در مسیر هجرت به مدینه بنیان گذاشت. از همین اقدام پیامبر که در توقف چند روزه در منطقه ی قبا انجام داد، معلوم می شود که مسجد لازمه ی حیات دینی و مَدنی مسلمانان است. همچنانکه ورود پیامبر به یثرب و استقرار ایشان در آن شهر که بعد از آن «مدینه النبی» نامیده شد همراه با تاسیس مسجد بود. مسجدی که به همت و مشارکت همه مسلمانان بنا شد و محل تجمع و عبادت مسلمانان در نخستین دولت اسلامی گردید. نگاهی به تاریخ مسجد نبوی حکایت از این دارد که این مسجد در زمان پیامبر(ص) کارکردهای متنوع و گسترده ای داشته است. اولاً با لذات محل عبادت، اقامه ی نماز جماعت و جمعه بوده، ثانیاً محل اجتماع مسلمانان برای دریافت، خبر تعلیم و تعلّم ارشاد و موعظه و شور و مشورت در امور مهم مسلمانان به شمار می رفت. همچنانکه پیامبر هیأتهای اعزامی از سوی قبایل و طوایف و وفود مذهبی را در آنجا به حضور می پذیرفتند و اعزام نیرو به جبهه های نبرد نیز از همان جا صورت می گرفت و نهایت اینکه مسجد النبى محل مراجعه هر تازه وارد و غریبی بود که به مدینه می آمد.

مسجد در زندگی جمعی مسلمانان همیشه دارای تأثیر بوده و ایفاء نقش کرده است. البته در دوره هایی کارکردهای متنوعی داشته و در برخی زمانها نیز به حداقل کارکردها اکتفاء کرده است.

مسجد تنها یک چهار دیواری مقدّس نیست، بلکه در این کالبد مبارک قدسی از معارف الهی و دعوتهای دینی نیز دمیده می شود که آن را به کانون شور و اشتیاق و جذبه مبدل می سازد و در هر دوره ای که این روح جوشان و خروشان در کالبد مسجد دمیده شده است نقش آن بیشتر و متعالی شده است. مؤمن حیات ایمانی خویش را از مسجد می گیرد، لذا در وصف حال او گفته اند: «المؤمنُ فی المسجد کالسَّمَک فی الْمَاء، مؤمن در مسجد همانند ماهی در میان آب است بنابراین بزرگترین و سالمترین حرکتهای دینی از مساجد ریشه گرفته و دوام یافته اند.

مسجد چه نقشی در سده های اخیر در کشور ما داشته است؟

همانطور که بیان شد، مساجد محل عبادت و تجمع امت اسلامی است و این اختصاص به کشور ما ندارد. در تمامی سرزمین های اسلامی، اعم از شهرهای بزرگ و کوچک، حتی روستاها و آبادی های کوچک نیز مسجد جزو بناهای اولیه و آباد آنجاست. به همین خاطر محوری ترین نقش مسجد، مکان مقدس برای عبادت و اقامه نماز و وعظ و ارشاد بوده است. از روزگاری که اسلام دین مورد قبول ایرانیان شد، بناهای تازه ای به نام مسجد برای همین منظور بنیان گذاشته شدند و یا برخی از معابد پیشین به مسجد مبدل گشتند، هر چند که بنای مسجد برای خود ویژگی ها و اختصاصاتی داشته و دارد. اما از دوره ی صفویه به بعد مساجد در ایران به لحاظ معماری ظاهری و کارکردهای متنوع فعالتر و متفاوت از گذشته خود بودند. وجود علماء و دانشمندان دینی در مساجد، رونق نماز جماعت و طرح مباحث مبتلا به زندگی در قالب بیان احکام عبادی، حقوقی و اجتماعی اهمیت مسجد را مضاعف ساخت. با مرور به تاریخ نهضت های اجتماعی و اصلاحی در ایران، معلوم می شود که کانون شکل گیری آنها مساجد بوده است. نهضت تحریم تنباکو، نهضت مشروطیت، نهضت ملی شدن نفت و بالاتر و برتر از همه، انقلاب اسلامی، همه و همه از مساجد شروع و رهبری شده اند.

البته یادآوری این نکته نیز لازم است که دستگاه های حاکمه موافق این نقش آفرینی برای مساجد نبوده اند و در بسیاری مواقع ضمن مقابله با آن در صدد محدود سازی مساجد برآمدند.

اگر بخواهیم برای مساجد و نقش آنها در پیروزی انقلاب سهمی قائل شویم، میزان آن چقدر است ؟

باید اذعان کنیم که مسجد در دورۀ انقلاب اسلامی و بعد از پیروزی آن، نقش بسیار جدی در تحولات اجتماعی و سیاسی و حتی نظامی، دفاعی و امنیتی ایفاء کرده است. در دوره ی شکل گیری نهضت اسلامی، مساجد کانون ابلاغ اندیشه های سیاسی و دینی بوده اند. مطمئن ترین رسانه و پرشورترین محل تجمع، منبر و مسجد بوده است. در این دوره مسجد علاوه بر نقش های دیگر کارکرد رسانه ای و اطلاع رسانی را نیز به عهده می کشید. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی مساجد نقش انتظامی و امنیتی و حتی اقتصادی نیز به عهده گرفتند. البته برخی از این امور را نمی توان کارکرد اصلی مساجد شمرد ولی ضرورتهای دوره گذر انقلاب تا شکل گیری نهادهای متناسب و در خور انقلاب این امور را به مساجد به ویژه مساجد محلی واگذار کرده بود. در دوره ی دفاع مقدس، مسجد مرکز بسیج و اعزام نیرو بود همچنانکه یکی از مراکز پشتیبانی و جمع آوری کمک به مناطق جنگی و هموطنان جنگ زده به شمار می آمد.

شاید بتوان ادعا کرد در این دوره مساجد، مخصوصاً مساجد محلی با تمام ظرفیت در عرصه های مختلف و متنوع ارائه خدمت می کردند. فرهنگ، سیاست، دیانت تعاون و اقتصاد ورزش و آمادگی رزمی، امنیت و حتی امور اطلاعاتی از نوع جاسوسی و ضد جاسوسی همه در مساجد شکل می گرفت و ردپایی از مسجد و مسجدی ها در این عرصه ها دیده می شد.

با توجه به تأکید شما به نقش مسجد در محله ها، اساساً در صدر اسلام نیز مسجدهای محلی داشتیم و اگر این چنین است نقش مسجد در مدیریت محله چگونه بوده و یا می تواند باشد؟

اما درباره ی محله به معنای یک واحد اجتماعی که در منطقه خاصی از شهر به وجود می آید و یا اینکه مناطقی که از به هم پیوستن آنها شکل می گیرد، باید چند نکته را یادآور شوم: اولاً در بین عربها محله با نام «حی» معروف است یعنی محل زندگی و حیات یا به معنای شتاب و تلاش در زمان پیامبر(ص) در اطراف مدینه محلّات مختلفی بود که معمولاً افراد آن رابطه قوم و خویشی داشتند و بافت قبیلگی بر آنها حاکم بود. وقتی پیامبر از این محلات بازدید می کردند در آن محلات یا مسجدی را بنیان می گذاشتند و یا در مسجد آنان نماز می گزاردند. تأسیس مسجد بسیار آسان صورت می گرفت. بنابراین در محلات و یا مراکز تجمعی که شکل میگرفت اولین بنا یا نهاد اجتماعی مسجد بود که پایه گذاری می شد. حتی در تجمع های موقت و چند روزه نیز همانند اردوهای جنگی مسجد تأسیس می شد. لذا بسیاری از مساجد که امروز در مدینه و اطراف آن، از آن روزگار باقی مانده است، یادگار همان اقامتهای کوتاه مدت است. مثل مساجد سبعه که در محل وقوع غزوۂ خندق بنا شده است و یا مساجدی که به نام حیّ بنى سالم، بنی نجّار و… از این نمونه اند. نکته دیگر اینکه مسجد، جهت معماری خانه ها و خیابان کشی ها را تعیین می کند و شهر و محله ها در اطراف مسجد شکل می گرفتند. با ملاحظه این نکات معلوم می شود که قلب تپنده هر محله و محل زندگی مسجد بوده است. اما نقش مسجد در مدیریت محلی در هر زمانی متناسب با ایفاء نقش اجتماعی مساجد متفاوت بوده است. آن روزگاران که مسجد محل تجمع و محل عبادت بوده، یقیناً چهره های موجّه اعم از علماء و متنفذّان مذهبی و اجتماعی در مدیریت محلی ایفاء نقش می کرده اند. اما در روزگار ما با توجه به تجربه ی سه دهه اخیر، باید باز تعریفی از مسجد و نقش های آن صورت پذیرد. کارکردهای اصلی و فرعی آن شناسایی شود و از منظر آسیب شناسی فرهنگی و اجتماعی نقاط قوت و ضعف مورد بررسی قرار گیرد. نگاه ابزاری به مسجد و مسجدی ها باید تبدیل به یک نگاه استراتژیک در مدیریت کلان اجتماعی، سیاسی و فرهنگی شود. در این نقشه ی جامع می توان نقش برجسته ای را به مسجد در مدیریت شهری، منطقه ای و محله ای قایل شد.

برای جذب افراد مخصوصاً نسل جوان به مساجد چه باید کرد؟

مسجد زنده، بانشاط، فعال و دارای برنامه و خدمت می تواند آحاد مردم را به خود جذب کند. این نشاط و تلاش و سرزندگی از کالبد و ساختمان مسجد گرفته تا امام جماعت و هیأت امنا و نمازگزاران مربوط می شود. در مساجد امروز باید مؤلفه های متنوعی در بخشهای سخت افزاری و نرم افزاری و مغزافزاری مورد توجه قرار گیرد که این مهم، همت جدی حوزه های علمیه و مراجع تقلید، دولت و نهادهای وابسته آن به عنوان پشتیبان و مردم را می طلبد.