کتاب‌های درسی دهه60 و 70 گنجینه می‌شوند

امسال همچون سال‌های گذشته کتاب‌های درسی با تغییراتی تا چند روز دیگر به دست دانش‌آموزان می‌رسد و برای نخستین بار چند کتاب جدید از جمله کتاب انشا و نگارش توزیع خواهد شد. کتاب‌های درسی به دلیل اهمیتی که در تعیین محتوا و خط مشی نظام آموزش کشور دارند، کانون توجه مسئولان، کارشناسان و دست‏اندرکاران‏ آموزش و پرورش است. بسیاری از کارشناسان معتقدند که اهمیت کتاب‌های درسی در نظام‏ آموزشی کشور ما از آن جهت است که نظام آموزشی ما متمرکز است و تقریباً تمام عوامل آموزشی بر اساس‏ محتوای کتاب درسی تعیین و اجرا می‏شود.
در آستانه بازگشایی مدارس و توزیع کتاب‌های درسی و همچنین در خصوص نحوه تولید محتوای کتب درسی، راه‌اندازی ایمیل دانش‌آموزی، ساماندهی بازار کتاب‌های کمک درسی و تفاهمنامه وزارت آموزش و پرورش با محیط زیست با دکتر محی‌الدین بهرام محمدیان، رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی به گفت‌و‌گو نشستیم که می‌خوانید.(روزنامه ایران)

آقای دکتر! لطفاً درخصوص زمان توزیع کتاب‌های درسی توضیحاتی بفرمایید.
برای سال تحصیلی جدید، هزار و 210 عنوان کتاب درسی و راهنمای معلم به چاپ رسیده است. همچنین به منظور رفاه حال والدین و کاهش دغدغه دانش‌آموزان، کتاب‌های درسی دوره ابتدایی در مدرسه و کتاب‌های پایه اول ابتدایی در جشن شکوفه‌ها و پایه‌های دوم تا ششم در نخستین روز سال تحصیلی توسط مدارس توزیع می‌شود. همچنین مقرر شده توزیع کتاب‌های درسی متوسطه اول و دوم همزمان از نیمه دوم شهریور در سراسر کشور با اولویت مناطق دورافتاده آغاز ‌شود. با وجود اینکه افزایش قابل توجهی در قیمت کاغذ و خدمات چاپ داشته‌ایم اما کتاب‌های درسی برای سال آینده افزایش قیمت چندانی نداشته است.

آیا شاهد تغییر در محتوای کتاب‌های درسی جدید در سال تحصیلی خواهیم بود؟
براساس مصوبه سند تحول و برنامه درسی ملی توسط شورای عالی انقلاب فرهنگی و شورای عالی آموزش و پرورش ما ملزم شدیم در هر سال کتاب‌های دو پایه تحصیلی را تغییر دهیم. از همین رو برای سال تحصیلی جدید کتاب پایه‌های چهارم و هشتم تدریس آزمایشی دارند. امسال در پایه چهارم ابتدایی کتاب ریاضیات و علوم اجتماعی جدیدالتألیف هستند. بقیه کتاب‌ها هم در این مقطع تغییرات کلی دارند و در جهت برنامه درسی ملی غنی‌سازی و محتوایشان اصلاح و بازنگری شده است. همچنین دوره آزمایشی کتب پایه‌های هفتم و سوم طی شده، ارزشیابی صورت گرفته و امسال اصلاحات بر آنها انجام می‌شود. تا به حال کتاب پایه‌های اول، دوم و سوم ابتدایی و پایه جدیدالتأسیس ششم ابتدایی و پایه هفتم را که همان اول متوسطه است تغییر داده‌ایم. در پایه هشتم تمام کتاب‌های درسی جدیدالتألیف هستند بویژه پنج درس اصلی شامل زبان انگلیسی، آموزش عربی، ‌کار و فناوری، سبک زندگی و مطالعات اجتماعی به طور کلی تغییر کرده‌اند ولی کتاب‌های ادبیات، علوم و ریاضیات فقط بازنگری شده‌اند. همچنین نسخه نهایی کتاب‌های درسی «انشا و نگارش» (آموزش مهارت‌های نوشتاری) که قرار است در پایه هفتم و هشتم تدریس شود، آماده شده است.

رئیس جمهوری درخصوص لزوم ورود مفاهیم حقوق شهروندی در کتاب‌های درسی تأکید داشتند. آیا در این راستا اقداماتی صورت گرفته است؟
مباحث مربوط به حقوق شهروندی در کتاب‌های درسی ما موجود بود اما پس از فرمایشات رئیس جمهوری با تأکید و دقت بیشتری درباره آن اقدام کردیم. حقوق شهروندی به معنای حقوق اساسی ملت از پایه هفتم یعنی سال تحصیلی گذشته به کتاب درسی وارد شد. همچنین دکتر روحانی روی درس انشا توجه ویژ‌ه‌ای داشته‌اند و البته مباحثی پیرامون این موضوع مطرح بود که درس انشا در چارچوب ادبیات دنبال شود اما چون علاقه‌مندی در این خصوص وجود داشت، برنامه‌ریزی برای در نظر گرفتن زنگ انشا در مدارس انجام شد، البته امروز روش‌های قابل قبول در برنامه‌ریزی درسی تلفیقی هستند و بنا نیست برای هر نیاز یک درس جدید در نظر گرفته شود. بنابراین، منشور حقوق شهروندی دانش‌آموزی نیز با هدف آموزش حقوق شهروندی دانش‌آموزان در قالب بخشی از کتاب مطالعات اجتماعی وارد کتب درسی مدارس می‌شود.

درخصوص نحوه ارزشیابی کتاب‌های جدید‌التألیف توضیح دهید.
تولید کتاب‌های درسی فرایندی بسیار طولانی دارد و باید بندهای مورد اشاره در سند تحول در تألیف آنها کاملاً بررسی شود، از جمله این موارد می‌توان به مبانی انسان‌شناسی اسلامی، فرایند پیشرفت علم و تکنولوژی، فرایند اشتغال در کشور و تعریف نیازهای جدید اجتماعی اشاره کرد که باید در تألیف کتاب درسی مورد توجه قرار بگیرند. البته بعضی از این نیازها متغیر و از حوزه کاری ما خارج است و نهادهای دیگر باید اطلاعات لازم را در اختیار ما قرار دهند. آمایش سرزمینی هم برای ما حائز اهمیت است. اینکه ما در کجا به چه رشته‌هایی نیاز داریم در تدوین برنامه درسی نقش دارند. این نیازسنجی را باید دستگاه‌های بالادستی چون مجمع تشخیص مصلحت نظام، مجلس شورای اسلامی، دولت، شورای عالی انقلاب فرهنگی، آموزش و پرورش و خود خانواده‌ها انجام دهند تا بتوانیم آنها را در کتب منعکس کنیم. پس از تأیید مراحل فوق، کتاب‌ها تألیف و چاپ می‌شوند. آموزش و پرورش قبلاً این کار را به صورت محدود انجام می‌داد اما از زمانی که قرار شد هر سال کتاب‌های دو پایه تغییر کنند، ناچار شدیم آن را به صورت سراسری چاپ کنیم و در حاشیه چاپ کتاب‌ها آموزش‌های لازم را به مدرسان بدهیم. وقتی معلمان آموزش‌های لازم را دریافت کردند و وسایل آموزشی لازم از سوی آموزش و پرورش برایشان تهیه شد تدریس با کتاب درسی جدید شروع می‌شود.

نظر جنابعالی درباره استفاده دانش‌آموزان و برخی معلمان از کتاب‌های حل‌المسائل چیست؟
بازار ناهنجاری که در این زمینه در کشورمان به وجود آمده، به آموزش و پرورش ارتباطی ندارد. همان‌گونه که با پدیده فروش پایان‌نامه در آموزش عالی روبه‌رو هستیم. در واقع کتاب کمک آموزشی و کنکور به تجارت و آفت علمی تبدیل شده است و باید جلوی آن گرفته شود. تب کنکور فشارهایی را ایجاد می‌کند و کتاب‌های کمک آموزشی زیادی برای دوره متوسطه تولید می‌شود که بیشتر جنبه آموزش تست‌زنی دارند و بار علمی هم به دانش‌آموز اضافه نمی‌کنند اما متأسفانه این مسأله در دوره‌های اخیر به مقطع ابتدایی نیز سرایت کرده است. به نظر بنده آزمون‌های ورودی مدارس بویژه سمپاد و نمونه دولتی باعث رونق این کتاب کمک آموزشی شده است. از سوی دیگر خانواده‌ها فرصت لازم را برای کمک به فرزندان خود ندارند و در این زمینه آموزش‌های لازم را ندیده‌اند، به همین دلیل از این کتاب‌های تستی کمک می‌گیرند. متأسفانه یکی از مسائل ما این است که دستگاه‌های دیگر هنوز این مشکل را همانند آموزش و پرورش درک نکرده‌اند. به عنوان نمونه
صدا و سیما با وجود آنکه در جلسات ما حضور دارد اما گاهی اوقات کتاب‌های غیراستاندارد را تبلیغ می‌کند که نوعی اختلال در فرایند یاددهی و یادگیری ایجاد می‌کند و متأسفانه هماهنگی خوبی در این زمینه با نظام آموزشی ندارد.

برخلاف نظر وزارت آموزش و پرورش شاهدیم که بعضی معلمان کتاب‌های کمک درسی و حل‌المسائل را به دانش‌آموزان توصیه می‌کنند، آیا این کار قانونی است؟
توصیه معلمان برای استفاده دانش‌آموزان از کتاب‌های حل‌المسائل ممنوع است و در صورتی که مدیر مدرسه یا معلمی آن را به دانش‌آموزان معرفی کند متخلف است و واحد تخلفات اداری با آن برخورد می‌کند چون معتقدیم حل‌المسائل‌ها خلاقیت و تفکر دانش‌آموزان را از بین می‌برد و باعث اختلال در آموزش می‌شود، چون دانش‌آموزان باید برای حل مسأله تفکر کنند و راه حل را بشناسند وگرنه رونویسی کردن معنا ندارد، مانند اینکه کسی از روی کتاب‌های نامه نگاری، نامه بنویسد. البته بجز کتاب‌های کمک آموزشی که تحت عنوان کتاب‌نامه رشد شناخته می‌شود و دارای مجوز از وزارت آموزش و پرورش است و به مدارس هم اجازه استفاده از این کتاب‌ها داده شده است.

راهکار آموزش و پرورش برای ساماندهی بازار کتاب کمک آموزشی چیست؟
سعی می‌کنیم طرح سامان‌بخشی را جدی‌تر دنبال کنیم. از همین رو در انتهای کتب درسی هر پایه دو تا سه صفحه را به معرفی کتاب‌های کمک آموزشی مناسب آن پایه اختصاص داده‌ایم تا از این طریق دانش‌آموزان در انتخاب خود اشتباه نکنند. همچنین باید همکارانمان در رسانه ملی را متقاعد کنیم که چنین کتابی نباید تبلیغ شود و وزارت فرهنگ و ارشاد نیز باید در این زمینه با ما همکاری کند، زیرا مجوز چاپ و فروش کتاب‌ها بر عهده این وزارتخانه است.

آیا برنامه‌ای برای کتاب‌های درسی دهه 60 و70 دارید؟
قرار است درس‌هایی که جنبه نوستالژیک داشته و مربوط به دهه 60 تا 70 است به صورت یک مجموعه استخراج شده و تحت عنوان گنجینه نوستالژیک کتاب‌های درسی منتشر شود.
همچنین به گروه معارف مأموریت داده‌ایم در کتب تعلیمات دینی، شخصیت فکری و تئوری‌پردازی‌های شهید بهشتی را با بازنگری در کتاب‌های درسی وارد کند.
از سوی دیگر، یکی از وظایف ما در آموزش و پرورش این است که اسلام واقعی را تبیین کنیم. از این رو به دنبال خرافه‌زدایی از معارف اسلامی در کتب درسی هستیم. یکی از اهدافی که دنبال می‌کنیم این است که نسبت به خرافه‌هایی که پیرامون اسلام شکل می‌گیرد هشدار دهیم. این امر مدتی است آغاز شده و به طور جدی دنبال می‌شود به عنوان نمونه به طور مستقیم نمی‌گوییم فرهنگ خرافه‌ای «قمه‌زنی» ناصحیح است بلکه در مباحث معارفی تأکید می‌کنیم که ضرر زدن به نفس جایز نیست. مباحثی مانند اعتیاد که به جسم آسیب می‌رسانند نیز در همین زمره قرار می‌گیرند.

بتازگی تفاهمنامه‌ای میان آموزش و پرورش و سازمان محیط زیست منعقد شده است. آیا با این تفاهمنامه شاهد ورود مباحث مربوط به محیط زیست در کتاب درسی خواهیم بود؟
معنای همه تفاهمنامه‌ها این نیست که برخی مفاهیم در کتب درسی وجودندارد بلکه منظور تأکید بیشتر روی آنهاست. البته امسال برخی مباحث زیست‌محیطی در کتب استان‌شناسی و زیست‌شناسی استان‌های مختلف از جمله مازندران، گلستان و سمنان وارد شده است.

درباره راه‌اندازی ایمیل دانش‌آموزی با همکاری وزارت ارتباطات نیز توضیح دهید.
بهره‌برداری از فناوری‌های نوین اطلاعات و ارتباطات آموزشی در آموزش و پرورش یک ضرورت است، از این رو در سال‌جاری با مشارکت وزارت ارتباطات ایمیل دانش‌آموزی به صورت انبوه ایجاد می‌شود. بنده معتقدم که علاوه بر نظارت دستگاه‌های نظارتی و فرادستی و نظارت نخبگانی که از جمله آنها معلمان هستند، ضروری است و لازمه ایجاد تحول در آموزش و پرورش تغییر نگرش در آحاد معلمان و تربیت معلمان حرفه‌ای، آشنا و معتقد به مبانی نظام تعلیم و تربیت اسلامی و کشورمان است.

ارزیابی‌تان از راه‌اندازی دانشگاه فرهنگیان چیست؟
دانشگاه فرهنگیان یکی از دستاوردها و راهکارهای سند تحول بنیادین است. این دانشگاه تنها مرکز آموزش عالی نیست بلکه مرکز تربیت معلمان حرفه‌ای، باسواد، انقلابی و متعهد برای ایفای مسئولیت تربیت نسلی در تراز جمهوری اسلامی در چشم‌انداز 1404 است، بنابراین ضرورت دارد اعضای هیأت علمی این دانشگاه علاوه بر داشتن مدارج بالای علمی و تخصصی، حائز آمادگی و مهارت‌های لازم برای تربیت معلم و شایستگی‌هایی برای دانشجویان و معلمان باشند.

درباره ورود فناوری‌های نوین در کتب درسی چه نظری دارید؟
مسلماً بهره‌برداری از فناوری‌های نوین اطلاعات و ارتباطات آموزشی (فاوا) در آموزش و پرورش یک ضرورت است و باید با برنامه جامع و فراگیر به آن پرداخت چراکه به تعویق انداختن آن به مصلحت نظام تربیتی ما نیست. آنچه در آموزش و پرورش در زمینه فناوری‌های آموزشی و هوشمندسازی اتفاق افتاده است، حرکت پیشتازانه بوده است و برای حفظ این موقعیت، برنامه فراگیر و جامع، پشتیبانی‌های سخت‌افزاری و تکمیل زیرساخت، ارائه آموزش جامع به کاربران و آموزش‌دهندگان و ایجاد فضای امن و با امنیت ارتباطی و اطلاعاتی و تولید انبوه محتوا به زبان فارسی امری ضروری است.
وزارت ارتباطات، شورای عالی فضای مجازی و دستگاه‌های مرتبط، باید آموزش و پرورش را مددکار و همراه باشند و البته تا اینجا وزارت ارتباطات، همراه دستگاه تعلیم و تربیت بوده است و امسال با مشارکت این وزارت ایمیل دانش‌آموزی مرتبط با درس کار و فناوری به‌صورت انبوه ایجاد می‌شود.