لازمه آینده‌نگری در تربیت دانش‌آموز؛ ایفای نقش همه اجزا/ کتب درسی کفایت نمی‌کند

رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی با تأکید بر اینکه دانش‌آموزان باید برای فردای کشور و آینده تربیت شوند و این مطالبه به حق است، تصریح کرد: لازمه این امر ایفای نقش همه اجزا است در غیر این صورت یک نهاد بدون دسترسی به پیش نیازها به تنهایی نمی‌تواند راه را بپیماید.

حجت‌الاسلام و المسلمین دکتر محی‌الدین بهرام محمدیان، رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا)، به تبیین ویژگی‌های یک کتاب آموزشی مطلوب پرداخت و گفت: کتاب آموزشی مدارس باید از برنامه درسی ملی که همسو با برنامه مصوب شورای عالی آموزش و پرورش و زیر نظام سند تحول بنیادین است تبعیت کند.

وی رویکرد برنامه ملی درسی را دستیابی دانش‌آموز به حیات طیبه که زندگی شایسته و مطلوب هر فرد ایرانی در چشم انداز ۱۴۰۴ است دانست و عنوان کرد: کتاب درسی باید علاوه بر اهداف تربیتی نظام تعلیم و تربیت اسلامی پاسخگوی نیازهای آینده کشور در حوزه‌های اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و حوزه فناوری نیز باشد.

حجت‌الاسلام محمدیان با اشاره به اینکه دروس مقطع اول تا نهم عمومی هستند، اظهار کرد: در این مرحله برنامه‌ها به صورت تلفیقی و مجموعه‌ای از اهداف تربیتی و آموزشی در کنار هم دیده می‌شوند تا به نیازها پاسخ دهند.

ذهن قانع و قلب مطمئن با تزریق ایمان به علم

وی یکی از اشکالات موجود در کتاب‌های درسی دهه ۶۰ و پیش از آن را تأکید بر حافظه و دانش خواند و تصریح کرد: در سند برنامه درسی ملی صرفا تکیه بر دانش نیست بلکه ارتقای تفکر و خلاقیت به عنوان یک هدف دنبال می‌شود. در این میان نیاز به یک عنصر درونی به نام ایمان داریم تا به تفکر و علم قداست ببخشد و ذهن دانش‌آموز را قانع و قلب وی را مطمئن کند.

رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی با تأکید بر اینکه دانش و تفکر ناشی از خلاقیت و نوآوری باید به عمل تبدیل شود، گفت: عنصر دیگری که در برنامه ملی درسی بدان پرداخته شده، به کار بستن آنچه آموخته‌ایم است، اما این عملیاتی شدن باید مبتنی بر اخلاق باشد به نحوی که ارزش‌های اسلامی و هنجارهای اجتماعی را در بکار بستن این دانش رعایت کند. بنابراین هر عملی پسندیده نیست بلکه مقصود از عمل مطلوب، پدید آمدن عمل صالح است.

وی ادامه داد: در این راستا دانش‌آموزان در کتاب‌های مختلف درسی در مقطع ابتدایی می‌آموزند که چگونه با والدین خود برخورد کنند، آداب معاشرت اجتماعی باید چگونه باشد؟ بهداشت فردی و محیط باید چگونه رعایت شود؟ نسبت به قوانین و مقررات چگونه رفتار کنند، نسبت به مشاهیر علمی خود چگونه عشق بورزند؟ در برابر مقدسات دینی چگونه عمل کنند؟ قرآن را چگونه بیاموزد و بخواند؟

حجت‌الاسلام محمدیان کتب و درونی سازی اصول یاد شده در کتاب‌های درسی را با برنامه‌ای تربیتی همراه دانست و گفت: به طور مثال در کتاب فارسی واژه‌هایی همچون مشاهده کنید، فکر کنید، بحث و گفت‌و‌گو کنید، اطلاعات جمع‌آوری کنید، تفسیر کنید، راه حل پیشنهاد دهید، بسازید، گزارش دهید، پیش بینی کنید، تخمین بزنید و ... به چشم می‌خورد که به پرورش مهارت‌های یادگیری اختصاص داده شده است و از حافظه محوری به سمت مهارت، خلاقیت و درونی سازی رفتارها و در برابر آموخته‌ها فکر کردن حرکت کرده‌ایم.

آموزش‌های علمی با مضامین تربیتی همراه شدند

رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی با بیان اینکه در دوره ابتدایی مفاهیم به صورت تلفیقی ارائه شده است، گفت: به طور مثال در کتاب علوم پس از بحث علمی در مورد آب از دانش‌آموز سوال می‌شود که آداب ایرانیان پس از خوردن آب چیست؟ ما این نکته را از دانش‌آموز سوال می‌کنیم ولی به او القا نمی‌کنیم تا حفظ کند. یا در کتاب فارسی پس از آموزش کلمه غذا، آداب اسلامی غذا خوردن از آنان پرسش می‌شود.

وی ساحت‌های مورد توجه در کتاب‌های درسی را اعتقادی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و معیشت، زیبایی شناختی، بهداشت فردی و سلامت و علم و فناوری نام برد و افزود: این ساحت‌های شش گانه در سند تحول بنیادین آموزش و پرورش نیز مورد توجه قرار گرفته است و با تمسک به این ساحت‌ها برنامه‌ها عملیاتی می‌شود.

حجت‌الاسلام محمدیان اظهار کرد: در حوزه اعتقادی تلاش می‌کنیم دانش‌آموزان نسبت به دین خود عشق بورزند و عاشقانه از آن حمایت کنند، همچنین در حوزه دانش توان تفکر و درک پدیده‌ها را داشته باشند و مفاهیم سیاسی و اقتصادی را درک کنند و در مباحث اقتصادی، روحیه جهادی، کارآفرینی و قناعت داشته باشند.

معلم و کتاب درسی تاثیرگذارترین عناصر

رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی در ادامه سخنان خود برنامه درسی را یک زیر نظام از آموزش و پروش دانست و گفت: نظام مدیریت و راهبری، نیروی انسانی و معلم، فضا و تجهیزات، توسعه و تحقیق، ارزشیابی و منابع مالی از دیگر مؤلفه‌هایی هستند که باید با یکدیگر تلفیق شوند تا خروجی آموزش و پرورش مطلوب باشد، در غیر این صورت اگر بهترین کتاب درسی نیز تدوین و نگاشته شود اما معلم نسبت به ارائه آن توانمند نباشد، کتاب نمی‌تواند کارکرد خوبی داشته باشد و یا اگر معلم خوب باشد اما فضا و تجهیزات کافی در اختیار نداشته باشد نمی‌تواند مثمرثمر عمل کند و به ایفای نقش بپردازد.

وی افزود: اگر فضا و تجهیزات آماده باشد اما قوانین و مقررات مانع باشد باز هم راه به جایی نخواهیم برد. اگر تأمین مالی معلم به خوبی صورت نگیرد و معلم انگیزه خود را از دست بدهد نیز نمی‌توان شاهد عملکرد مطلوبی بود؛ پس آموزش و پرورش خوب از مجموعه‌ای از مؤلفه‌های در ارتباط با یکدیگر تشکیل می‌شود. البته در این میان سهم معلم و کتاب درسی از سایر عنصرها پررنگ تر و تأثیرگذارتر است.

مدیریت آموزش و پرورش نباید خاطره‌گو باشد

حجت‌الاسلام محمدیان با تأکید بر اینکه دانش‌آموزان باید برای فردای کشور و آینده تربیت شوند و این مطالبه به حق است، تصریح کرد: مدیریت آموزش و پرورش نباید خاطره‌گو باشد، بلکه باید تحول آفرین بوده و افق‌های آینده را ترسیم کند و ما در کتاب‌های درسی نیز در پی رسیدن به همین هدف هستیم که از جمله نمونه‌های آن می‌توان به طراحی سواد رسانه‌ای و نیازهای بازار کار اشاره کرد.

کتاب‌های درسی آینده نگر هستند اما بستری برای اجرایی شدن ندارند

وی با بیان اینکه کتاب‌های درسی آینده نگر هستند اما بستری برای اجرایی شدن ندارند، تصریح کرد: آینده بازار کار را که آموزش و پروش نمی‌تواند بیان و تعریف کند. ما آینده نگری را در کتاب‌ها به اندازه استعداد خودمان لحاظ کردیم. ما در حوزه فنی و حرفه‌ای دست به عصا راه می‌رویم چرا که اطلاعات محدودی در اختیار داریم؛ به عنوان مثال نمی‌دانیم که چه شغلی طی ۱۰ سال آینده منسوخ می‌شود و بازاری ندارد و یا چه شغل‌هایی جدیدی متولد می‌شود. همچنین ما خواستار استاندارهای بازار کار از مرجع مربوطه شدیم تا آموزش‌ها منطبق با استانداردها بیان شود اما جواب کاملی نگرفتیم و خودمان بنا به استعداد از صاحبان حرف و بنگاه‌ها دعوت کردیم و از آنان در مورد نیازهای بازار کارشان پرسیدیم تا مهارت مربوطه براساس معیارهای بین‌المللی را به دانش‌آموزان آموزش دهیم.

عدم بیان نیازها و تجهیز نبودن هنرستان‌ها

رئیس سازمان پژوهش و برنامه‌ریزی آموزشی مشکل موجود را عدم بیان نیاز از سوی بازار داخلی و تجهیز نبودن هنرستان‌ها دانست و گفت: اتومکانیک باید روی ماشین به دانش‌آموزان توضیح داده شود اما در قوانین واردات، الزامی برای این امر وجود ندارد که نیم موتور ماشین‌های وارداتی در اختیار هنرستان آموزش و پرورش قرار گیرد و یا وزارت نیرو که نیاز به کارگر ماهر دارد باید تأسیسات خود را در اختیار آموزش و پرورش قرار دهد تا متناسب با آن نیرو تربیت شود.

مقابله با هدایت تحصیلی

وی با ابراز خرسندی از اینکه برنامه‌های کشوری در حال حرکت به سوی آموز‌ش‌های فنی و حرفه‌ای هستند، عنوان کرد: در این میان مشکلاتی نیز وجود دارد که از جمله می‌توان به موضوع هدایت تحصیلی در سال گذشته اشاره کرد. معاونت آموزش متوسطه به دنبال این بود که براساس توسعه متوازن، دانش‌آموزان را هدایت کند تا نیاز کشور در زمینه علوم تجربی، ریاضی، علوم انسانی، هنر، فنی و حرفه‌ای براساس علاقه دانش آموز و همچنین امکانات و نیازهای کشور تأمین شود، تا هم علاقه دانش‌آموزان لحاظ شود و هم بازار کار برای آینده وی تأمین باشد اما برخی جریان‌های چشم و هم‌چشمی این جریان صحیح را که براساس سند تحول شکل گرفته شده بود از مسیر خود منحرف کردند و هدف گذاری ۳۰ تا ۵۰ درصدی که برای دانش‌آموزان فنی و حرفه‌ای در نظر گرفته شده بود رسما نادیده گرفته شد.

«برای هر دانش‌آموز یک مهارت»، برنامه داریم، بودجه نه

حجت‌الاسلام محمدیان با بیان اینکه در تکلیف آموزش و پرورش آمده است که هر دانش‌آموز دارای یک مهارت مفید در مقطع متوسطه باشد، گفت: برنامه این هدف نگاشته و در برنامه پنجم نیز لحاظ شد و به معاونت متوسطه و وزیر وقت هم ارائه شد اما از عدم بودجه سخن به میان آمد و در قانون توسعه ششم نیز حذف شد.

وی با تأکید بر اینکه آموزش و پرورش باید نسل کنونی کشور را برای آینده و نیازهای کشور تربیت کند و انسان شایسته‌ای را به جامعه معرفی کند، تصریح کرد: لازمه این امر ایفای نقش همه اجزا است در غیر این صورت یک نهاد بدون دسترسی به پیش نیازها به تنهایی نمی‌تواند راه را بپیماید.